دوازدهمین پیش‌نشست علمی اولین همایش مردمی‌سازی اقتصاد و اقتصاد مقاومتی با موضوع «ارزیابی برنامه؛ حلقه گمشده سیاست‌گذاری عمومی در ایران، شواهدی از سیاست‌های محرومیت‌زدایی» با همکاری پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه اصفهان در روز دو‌شنبه 18 بهمن 1400 برگزار شد.
در این نشست که به صورت مجازی برگزار شد، ابتدا دکتر هادی امیری، مدیر گروه اقتصاد دانشگاه اصفهان با اشاره به تاکیدات مقام معظم رهبری در رابطه با تمدن‌سازی اسلامی، گفت: برای نیل به اهداف، نیازمند سنجش دستاوردها و مقایسه آن با دنیا بدون آن که در زمین آن‌ها قرار بگیریم، هستیم و از این رو باید زیرنظام‌هایی در این راستا تعریف و تبیین کنیم.
وی افزود: بر مبنای تاکیدات مقام معظم رهبری، اقتصاد مقاومتی، دولت‌محور نیست و مردم‌بنیاد است که با اراده، سرمایه، و حضور مردم تحقق پیدا می‌کند و دولت، مسوولیت برنامه‌ریزی، زمینه‌سازی، ظرفیت‌سازی، هدایت و کمک را دارد.
وی اضافه کرد: مردمی‌سازی اقتصاد، واژه‌ای بدیع و نو در این حوزه است که معنا و مفهوم گسترده‌ای دارد و شیوه‌ای جدید در حکمرانی است و می‌توان گفت الگوی محوریت مردم در اقتصاد، ارتباطی با اقتصاد کمونیستی و اقتصاد سرمایه‌داری ندارد.
مدیر گروه اقتصاد دانشگاه اصفهان با بیان این که در گستره سیاست‌گذاری عمومی در کشور، شاهد قبرستانی از ایده‌های متنوع هستیم، گفت: انواع طرح‌هایی که در این زمینه مطرح می‌شوند بارها و با عنوان‌های مختلف مطرح و به‌کار گرفته شده است و متاسفانه قبل از عارضه‌یابی و ارزیابی طرح‌های اجرا شده به سراغ طرح‌های دیگر می‌رویم.
وی افزود: ارزیابی برنامه در حوزه سیاست‌گذاری عمومی در دنیا مورد توجه است و تکنیک‌های مختلفی برای آن ارائه می‌شود، اما متاسفانه نقطه ضعف برنامه‌های محرومیت‌زدایی در کشور عدم ارزیابی آن‌ها است.
دکتر امیری با تعریف شاخص‌های ستانده‌ای در مقابل شاخص‌های خروجی به عنوان شاخص‌های مورد ارزیابی برنامه‌ها گفت: آمار و نتیجه اقدام‌ها و فعالیت برنامه‌ها همیشه مبتنی بر شاخص‌های خروجی بوده است و عواملی مانند موفقیت در رسیدن به اهداف کیفی و تاثیر‌گذاری‌های اقتصادی و اجتماعی به عنوان شاخص‌های ستانده‌ای در آن‌ها مورد توجه قرار نمی‌گیرد.
در ادامه نشست، مهندس مسعود داداشی، مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان رویش نوین با اشاره به این‌که یک وجه اشتراک عمومی در سیاست‌گذاری و اجرای برنامه‌ها، نبود شاخص‌های مناسب ارزیابی و بازخوردگیری عملیاتی برای استفاده در فعالیت‌های آتی است، گفت: اشتغال به عنوان موضوع اساسی در بیشتر طرح‌های محرومیت‌زدایی و همچنین پیامد عملکرد سیستم اقتصادی در کشور باید مورد سنجش و مطالعه دقیق قرار گیرد.
وی افزود: اگر جهت‌گیری سیستم اقتصادی به سوی تکیه به غیر مردم، سلطه بخش خدمات بر تولید، اقتصاد تک محصولی، و تمرکزگرایی که به مهاجریت به مناطق برخوردار ختم می‌شود، باشد از نشانه‌های تضاد با بحث اقتصاد مقاومتی است.
وی جهت‌گیری‌های سطح کلان و زیربخش‌های ساختاری و سیاست‌های فعال و تنظیمی را بر شمرد و گفت: فضای کسب و کار، ترویج و تقویت فرهنگ کار، تولید، و کارآفرینی، سیاست‌های پولی، اعتباری، و ارزی، سیاست‌های تجاری (تعرفه‌ای – تشویقی) و صنعتی، و قوانین و مقررات حاکم بر بازار کار در ذیل این حوزه قرار می‌گیرند.
وی افزود: توجه روی رسته‌های مزیت‌دار و کارآفرینی، توجه به مسائل زیرساختی، نوآوری‌های فنی و اجتماعی مناسب با شرایط محیطی، توجه به معیشت خانواده، و مشاغل خانگی، از جهت‌گیری‌های خرد تعریف می‌شوند.
مهندس داداشی گفت: برای طرح‌های اجراشده حوزه سیاست‌گذاری محرومیت‌زدایی می‌توان سطوح مداخلات خرد اقتصادی و اجتماعی را در 5 سطح تامین زیرساخت‌های معیشتی، تسهیل‌گری تسهیلات محور، تسهیل‌گری شبکه‌ای، توانمندسازی آموزش‌محور، و توانمندسازی به مثابه مردمی‌سازی تعریف کرد.
وی افزود: این سطوح، اهداف، ابزار، شاخص، جامعه هدف، و نهادهای متولی مشخص و متفاوتی دارند و ارزیابی که مدنظر است بر اساس این شاخص‌ها صورت می‌گیرد و می‌توانیم نسبت مردمی‌سازی را با این شاخص‌ها بسنجیم.
مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان رویش نوین، مجموعه دولت، بنیاد مشتضعفان، ستاد اجرایی فرمان امام (ره)، کمیته امداد امام خمینی (ره)، آستان قدس رضوی، و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را مجموعه‌های حاکمیتی که طرح‌های مختلفی را در حوزه محرومیت‌زدایی اجرا کرده‌اند معرفی کرد و طرح‌های مختلف و نتایج به‌دست آمده آن‌ها را تشریح کرد.
وی افزود: در عمده طرح‌های اشتغال‌زایی که دولت‌های مختلف اجرا کرده‌اند، انحراف معناداری در بین نتایج و اهداف طرح اتفاق افتاده است.
وی اضافه کرد: نقطه قوت نهادهای بین‌المللی در این زمینه، داشتن یک هدف ساختاری مشترک و واحد مانند معیشت پایدار است که ارزیابی عملکردی آن‌ها از این مسیر هموارتر است.
مهندس داداشی با ذکر تجربه تدوین طرحی در حوزه تسهیل‌گری شبکه‌ای بر مبنای الگوی توسعه اشتغال، گفت: در این طرح، اهداف و رویکردهای اصلی مانند ایجاد اشتغال پایدار، مشارکت مردم و تکمیل و ارتقای زنجیره‌های ارزش، استفاده از پتانسیل نهادهای مختلف برای پیشرفت منطقه، توانمندسازی از طریق نقش‌سپاری، محوربودن مردم برای تکمیل زنجیره ارزش، شبکه‌سازی و تشکیل گروه‌های اجتماع‌محور مردمی، مدنظر طراحان بوده است.
وی افزود: در بررسی طرح‌های مختلفی که توسط مجموعه‌های حاکمیتی برای محرومیت‌زدایی انجام گرفته است، معمولاً اقدام‌های زیرساختی خوبی دیده می‌شود ولی در حوزه مردمی‌سازی، عدم موفقیت‌ها مشهود است.
در ادامه دکتر امیری با اشاره به گزارش‌های مختلف طرح‌های محرومیت‌زدایی گفت: متاسفانه در بررسی عملکردی این طرح‌ها فقط جنبه‌های آماری و کمی مورد توجه قرار می‌گیرد، در حالی‌که موضوع اصلی، توانمندسازی افراد در محورهایی مانند سرمایه اجتماعی، مالی، دانش و مانند این‌ها است که در هیچ طرحی اندازه‌گیری نشده و اثرگذاری آن‌ها احصا نشده است.
وی افزود: حلقه مفقوده در سیاست‌های کنونی، عدم توجه به ستانده‌ها و برجسته‌سازی خروجی‌ها است. از این رو بروکرات‌ها با تکیه بر خروجی‌ها، ضعف‌های ستانده‌ای و انحرافی طرح‌ها را می‌پوشانند.
وی اضافه کرد: سوال اساسی این است که با طرح‌های اجراشده، چه مقدار توانمندسازی افراد اتفاق افتاده؟ یا اقتصاد مردمی چگونه محقق شده؟ یا چه نوع نوآوری اجتماعی به دست آمده است؟
مدیر گروه اقتصاد دانشگاه اصفهان، ارزیابی برنامه را سبب‌ساز عدم تکرار برنامه‌های ناموفق دانست و گفت: بر اساس تجربه دانشگاهی که من دارم، دستگاه‌ها در ابتدا از پیشنهادهای ارزیابی برنامه طرح‌های خود استقبال می‌کنند ولی در نهایت در تصویب و اجرای آن با مسیر همواری روبرو نیستیم و پیشنهادهای ما به سرانجام نمی‌رسد.
وی افزود: طرح‌های توسعه‌ای مانند پرورش بز شیری مورسیا در عمل به‌واسطه نداشتن تجهیزات پیشرفته جمع‌آوری شیر به افزایش بار میکروبی و معدوم‌سازی شیرها منجر می‌شود و اگر به دقت نتایج آن بررسی شود، ملاحظه می‌شود که نتوانسته توسعه متوازنی را با خود به ارمغان آورد.
دکتر امیری در پایان ضمن جمع‌بندی موضوع گفت: تصمیمات ناشی از فرایندهای سیاست‌گذاری فردمحور که با به کرسی نشستن مسئولان و حذف ذی‌نفعان از تصمیم‌سازی ایجاد می‌شود، در نهایت عمری به اندازه حضور آن مسوول دارند و باید توجه داشت که ذی‌نفعان هستند که باعث قوام سیاست‌گذاری‌ها می‌شوند و با تغییر مسوولان و سلیقه آن‌ها، اجازه تغییرات عمده در خط‌مشی‌ها را نمی‌دهند.
وی افزود: خط‌مشی واحد سیاست‌گذاری در زمینه محرومیت‌زدایی در کشور وجود ندارد و سیاست‌های تهران‌نوشت پشت میزی، بدون آمار و ارقام پر زرق و برق و تهی از ستانده، تاثیری بر محرومیت‌زدایی نخواهند داشت.
در ادامه نشست نیز پرسش و پاسخ با حضور شرکت‌کنندگان برگزار شد.
رویداد نهایی همایش مردمی‌سازی اقتصاد و اقتصاد مقاومتی توسط پژوهشکده مطالعات علوم اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد در اردیبهشت 1401 برگزار خواهد شد.
وبینار برگزارشده در نشانی الکترونیکی زیر قابل دسترس پژوهش‌گران است:
https://vroom.um.ac.ir/p3emqx2b4eif